I. Khái quát quá trình xây dựng và phát triển
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội chính thức được thành lập ngày 11/10/1951 theo Nghị định 276/NĐ của Bộ Quốc gia Giáo dục, nay là Bộ Giáo dục và Đào tạo. Song quá trình hình thành và phát triển của Nhà trường lại được bắt đầu từ một sự kiện quan trọng, đó là ngày 10 tháng 10 năm 1945, tức là chỉ hơn một tháng sau khi đọc bản Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh thành lập Ban Đại học Văn khoa tại Hà Nội, trong đó nhiệm vụ đầu tiên là đào tạo giáo viên Trung học Văn khoa. Một năm sau đó, ngày 8 tháng 10 năm 1946, Chủ tịch Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra Sắc lệnh số 194/SL thành lập ngành học Sư phạm, đào tạo giáo viên cho các bậc học cơ bản, trung học phổ thông, trung học chuyên khoa, thực nghiệm và chuyên nghiệp trong toàn quốc.
Sự kiện thành lập Ban Đại học Văn khoa - tổ chức tiền thân của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội - mở đầu cho quá trình hình thành và phát triển của ngành sư phạm cách mạng, thể hiện sự quan tâm đặc biệt và tầm nhìn chiến lược của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với sự nghiệp giáo dục. Sau này, Nhà trường còn có vinh dự được hai lần đón Bác về thăm (năm 1960 và năm 1964). Lời căn dặn của Người đã trở thành niềm tự hào và mục tiêu phấn đấu không biết mệt mỏi của lớp lớp các thế hệ cán bộ và sinh viên Nhà trường trong suốt quá trình xây dựng và phát triển. Người căn dặn thầy và trò Nhà trường: "Làm thế nào để Nhà trường này chẳng những là trường sư phạm mà còn là trường mô phạm của cả nước”
Trong quá trình phát triển, dù đã nhiều lần đổi tên: Trường Sư phạm Cao cấp, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 1, Trường Đại học Sư phạm - ĐHQG Hà Nội và Trường Đại học Sư phạm Hà Nội ngày nay, Nhà trường vẫn luôn đứng ở vị trí là trường đại học sư phạm đầu ngành, trọng điểm của cả nước. Hàng chục vạn giáo viên các cấp, các chuyên gia giáo dục, trong đó có nhiều nhà hoạt động chính trị có uy tín, nhà khoa học, nhà văn, nhà thơ nổi tiếng, mà tên tuổi của họ mãi làm rạng danh nền học vấn nước nhà đã làm việc và học tập tại Trường. Đó là các giáo sư Đặng Thai Mai, Đào Duy Anh, Trần Đức Thảo, Trần Văn Giàu, Cao Xuân Huy, Phạm Huy Thông, Lê Văn Thiêm, Nguyễn Lương Ngọc, Nguyễn Văn Hiệu, Nguyễn Lân hay nhà văn Nguyễn Khoa Điềm, nhà thơ Phạm Tiến Duật … tất cả đã cống hiến và trưởng thành từ mái trường này. Nhiều giảng viên của Trường là những chuyên gia đầu ngành có uy tín không chỉ trong nước, mà cả trong khu vực và trên thế giới.
Không chỉ trong đào tạo và nghiên cứu khoa học, sự cống hiến của Nhà trường còn thể hiện trong những năm tháng đấu tranh quật cường của đất nước. Trong kháng chiến Chống Mỹ cứu nước, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội là một trong những cái nôi của “Phong trào Ba sẵn sàng”, là nơi hàng nghìn cán bộ và sinh viên đã "xếp bút nghiên lên đường ra trận”, hàng trăm giáo viên và sinh viên đã “vượt Trường Sơn” vào miền Nam xây dựng nền giáo dục cách mạng ở vùng giải phóng.
II. Trường Đại học Sư phạm đầu ngành và trọng điểm của cả nước
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội là trường trọng điểm, đầu ngành trong hệ thống các trường sư phạm, là trung tâm lớn nhất về đào tạo giáo viên, nghiên cứu khoa học - đặc biệt là khoa học giáo dục - của cả nước. Sứ mạng của Trường là đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao có trình độ đại học và trên đại học, bồi dưỡng nhân tài cho hệ thống giáo dục quốc dân và xã hội; NCKH cơ bản, khoa học giáo dục và khoa học ứng dụng đạt trình độ tiên tiến; cung cấp dịch vụ giáo dục và khoa học công nghệ phục vụ sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước và hội nhập quốc tế. Trường có vai trò nòng cốt cho hệ thống các trường sư phạm trong việc đào tạo, bồi dưỡng giảng viên và cán bộ quản lí giáo dục, phát triển các chương trình đào tạo, biên soạn chương trình, giáo trình, sách giáo khoa cho các bậc học, tư vấn các cấp quản lý xây dựng chính sách giáo dục.
Hiện nay, trường có 1.237 cán bộ, công chức, viên chức, trong đó có 774 giảng viên. Toàn trường hiện có 17 GS, có 149 PGS; số giảng viên có trình độ TSKH, TS là 410 người (đạt 52,97% trong tổng số giảng viên), Thạc sĩ là 323 người (đạt 41,73 %), trình độ cử nhân là 41 (chiếm 5,3%). Cho đến nay, Trường đã có 37 Nhà giáo Nhân dân, 137 Nhà giáo Ưu tú.
Trường có 23 khoa đào tạo và 02 bộ môn trực thuộc bao gồm các khoa: Toán - Tin, Công nghệ Thông tin, Vật lí, Hóa học, Sinh học, Sư phạm Kĩ thuật, Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Việt Nam học, Giáo dục Chính trị, Tâm lí - Giáo dục, Quản lí Giáo dục, Giáo dục Tiểu học, Giáo dục Mầm non, Giáo dục Thể chất, Giáo dục Quốc phòng, Giáo dục Đặc biệt, Nghệ thuật, Tiếng Anh, Tiếng Pháp, Triết học, Công tác Xã hội; các Bộ môn Tiếng Nga, tiếng Trung Quốc; 02 Viện nghiên cứu (Viện Nghiên cứu Sư phạm, Viện Khoa học Xã hội) và 38 Trung tâm nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ; 02 trường phổ thông (Trường THPT Chuyên ĐHSP và Trường THPT Nguyễn Tất Thành); 01 trường mầm non thực hành (Trường Mầm non Búp Sen Xanh)
Ở bậc đào tạo đại học, cao đẳng, Trường có 45 chương trình đào tạo hệ chính quy, trong đó có 8 chương trình đào tạo chất lượng cao và liên kết nước ngoài. Với đào tạo sau đại học, Trường là cơ sở đào tạo sau đại học đầu tiên ở Việt Nam. Hiện nay, Trường có 39 chương trình đào tạo tiến sĩ, 49 chương trình đào tạo thạc sĩ và một số chương trình đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ liên kết với nước ngoài. Đến nay, Trường đã đào tạo được hơn 91.000 cử nhân khoa học, hơn 15.000 thạc sỹ và hơn 1.200 tiến sỹ.
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội còn là một trung tâm nghiên cứu khoa học lớn. Nhiều giảng viên của Trường đã vinh dự được nhận những giải thưởng khoa học cao quý như: Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng khoa học Nhà nước, Giải thưởng quốc tế Cosmos, Giải thưởng Nhân tài đất Việt... Việc công bố các kết quả nghiên cứu trên các tạp chí khoa học quốc tế ngày càng nhiều. Từ năm 2010 đến tháng 8/2016, Trường có tổng số đề tài các cấp là 1.198 đề tài, trong đó có 04 đề tài độc lập, đề tài thuộc chương trình trọng điểm cấp Nhà nước, 116 đề tài nghiên cứu cơ bản cấp Nhà nước, 172 đề tài, nhiệm vụ cấp Bộ, 01 đề tài hợp tác song phương,..Trong 5 năm trở lại đây, Trường thực hiện 79 đề tài Quỹ Nafosted với tổng kinh phí hơn 60 tỉ đồng. Theo đánh giá của Bộ KHCN, trong giai đoạn 2011-2015, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội là một trong những đơn vị đào tạo có kết quả hoạt động khoa học được đánh giá cao; đứng thứ 4 về công bố các bài báo khoa học trên các tạp chí có chỉ số ISI... Trong 10 năm qua Trường cũng đã có 103 công trình sinh viên nghiên cứu khoa học đạt giải cấp Bộ (11 giải nhất, 17 giải nhì, 20 giải 3, 55 giải Khuyến khích).
Trường ĐHSP Hà Nội có quan hệ hợp tác với hơn 150 trường đại học và các tổ chức giáo dục thuộc 35 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới, trong đó có nhiều trường nổi tiếng của Nga, Trung Quốc, Pháp, Nhật Bản, Đức, Australia, Hoa Kỳ, Hàn Quốc, Bỉ…Trường có các chương trình liên kết đào tạo quốc tế từ Cử nhân đến Thạc sỹ, Tiến sỹ và trực tiếp tham gia nhiều dự án giáo dục lớn do quốc tế tài trợ. Trong những năm gần đây, hàng ngàn lượt cán bộ của trường đã đi trao đổi đào tạo, NCKH ở nước ngoài và hàng nghìn lượt các nhà khoa học, các chuyên gia, học sinh, sinh viên các nước đến công tác và học tập tại trường. Trường đã tham gia tổ chức tốt nhiều hoạt động quốc tế lớn như Olympic Vật lý quốc tế lần thứ 39, Đại hội TDTT sinh viên Đông Nam Á lần thứ 13, Olympic Hóa học quốc tế lần thứ 46, Olympic Sinh học quốc tế lần thứ 27.
Trường ĐHSP Hà Nội là một trong những trường đại học có tiềm năng cơ sở vật chất và thiết bị lớn nhất trong hệ thống các trường đại học, đặc biệt là các trường sư phạm cả nước. Nhà trường có hệ thống giảng đường, phòng thí nghiệm, thực hành, phòng nghiệp vụ, thư viện, sân vận động, nhà thi đấu đa năng, trường chuyên, trường thực hành với các phương tiện kỹ thuật ngày càng hiện đại. Ký túc xá sinh viên được mở rộng và nâng cấp, cảnh quan và môi trường sư phạm ngày càng đổi mới, góp phần quan trọng nâng cao chất lượng đào tạo và NCKH của Trường sư phạm đầu ngành và trọng điểm.
Với bề dày thành tích của 65 năm xây dựng và phát triển, Trường đã được tặng: Huân chương Lao động hạng Nhất, hạng Nhì, hạng Ba; Huân chương Độc lập hạng Nhất, hạng Nhì; Huân chương Hồ Chí Minh lần thứ nhất năm 2001 và lần thứ hai năm 2011, Anh hùng Lao động trong thời kỳ đổi mới năm 2004.
Tính từ năm 2000 đến nay, 16 năm liên tục Trường đạt danh hiệu Tập thể Xuất sắc cấp Bộ, được tặng 04 Cờ thi đua của Bộ Giáo dục và Đào tạo (2004, 2011, 2014, 2015), được tặng 01 Cờ thi đua của Chính phủ (năm 2016). Đặc biệt, năm nay nhân dịp kỉ niệm 65 năm thành lập Trường, Nhà trường vinh dự được đón nhận Huân chương Độc lập hạng Nhất lần thứ 2.
Với mục tiêu từng bước xây dựng Trường ĐHSP Hà Nội thực sự trở thành trường sư phạm trọng điểm quốc gia, Nhà trường đã và đang tiếp tục triển khai đồng bộ nhiều giải pháp từ xây dựng đội ngũ; đổi mới mục tiêu, nội dung, chương trình, phương pháp đào tạo và kiểm tra đánh giá cho đến đổi mới tư duy, phương thức quản lý; tổ chức nghiên cứu khoa học gắn với thực tiễn của đất nước và tập trung mọi nguồn lực xây dựng cơ sở vật chất khang trang, hiện đại. Truyền thống 65 năm “Mô phạm – Sáng tạo – Cống hiến” của Nhà trường sẽ tiếp tục được phát huy, song hành mãi cùng với sự nghiệp phát triển đất nước Việt Nam giàu đẹp.